U odluci Vlade Republike Srbije donetoj 18. aprila 2024. godine,
kompleks vodenica na Gornjodušničkoj reci dobio je zvaničan status prostorne kulturno-istorijske celine. Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, koji je pokrenuo ovaj postupak 2018. godine, objavio je ovu vest, ističući značaj očuvanja ove autentične karakteristike suvoplaninskih sela.
Kompleks vodenica u ataru sela Gornji Dušnik i Donji Dušnik, opština Gadžin Han, nalazi se na području Specijalnog rezervata prirode Suva planina. Ove vodenice, smeštene uz Gornjodušničku reku, nastalu od Dušničkog vrela na 525 metara nadmorske visine, bile su poznate po svojoj izuzetnoj snazi i sposobnosti da rade tokom cele godine zahvaljujući bogatim izvorima. Vodenice su bile ključna karakteristika ovih sela, a podaci pokazuju da je na prostoru Zaplanja nekada bilo čak 117 vodenica.
Donji Dušnik, centralno naselje Gornjeg Zaplanja, prvi put je zabeleženo u turskim defterima iz 1516. godine sa upisanim 13 kuća. Gornji Dušnik, susedno selo u podnožju Suve planine, zajedno sa Donjim Dušnikom čuva sedam očuvanih vodenica od ukupno 17, koje su izgrađene u drugoj polovini 19. veka. Ove vodenice, smeštene uz desnu obalu reke, uključuju Jankovsku, Sopotničku, Čolakovsku, Golubovsku, Belu, Ljotinsku i Džakljinu (Mihajlovsku).
Vodenice su primer razvijene kolektivne ustanove, koja je od svog
nastanka iziskivala poštovanje određenih uslova za podizanje, čuvanje i održavanje. Vodenice su bile značajan izvor prihoda za domaćinstva koja su imala udeo u njima, a od 1925. godine bile su uključene u esnafski sistem rada na zahtev mešovitog zanatskog esnafa iz Donjeg Dušnika.
Međutim, šezdesetih godina 20. veka, izgradnjom modernih mlinova, počelo je napuštanje ovih vodenica, što je dovelo do njihovog propadanja. Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš prepoznao je značaj očuvanja ove kulturne baštine i pokrenuo postupak za njihovu zaštitu.
